Ekspertyza „Rynek pracy na obszarach wiejskich w Polsce” analizuje sytuację ludności wiejskiej na rynku pracy w latach 2019–2024, wykorzystując dane GUS (BAEL), Eurostatu oraz MRPiPS. W 2024 roku na obszarach wiejskich mieszkało ok. 15,2 mln osób, co stanowiło 40,6% ludności Polski. Celem opracowania była ocena aktywności zawodowej, zatrudnienia, bezrobocia i bierności zawodowej mieszkańców wsi oraz znaczenia pracy pozarolniczej w zagospodarowaniu zasobów pracy.

Do realizacji ekspertyzy wybrany został Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej – Państwowy Instytut Badawczy, posiadający 75-letni dorobek naukowy oraz wieloletnie doświadczenie badawcze w zakresie zagadnień dotyczących ekonomicznej, produkcyjnej i społecznej sytuacji polskiej wsi oraz rolnictwa.

1.  Zmiany demograficzne jako tło rynku pracy

W latach 2019–2024 liczba ludności wiejskiej zmniejszyła się o ok. 136 tys. osób,
a spadek ten był szczególnie widoczny po 2020 roku. Główną tego przyczyną był ujemny przyrost naturalny – w 2024 roku liczba urodzeń na wsi była niższa od liczby zgonów o ok. 50 tys. osób, co oznaczało przyrost naturalny na poziomie –3,3‰.

Współczynnik dzietności na wsi w 2023 roku wyniósł 1,24 co – mimo, że jego wartość była wyższa niż w miastach (1,11) – pozostawał znacznie poniżej poziomu 2,1–2,15 niezbędnego do prostej zastępowalności pokoleń.

Ludność wsi starzeje się. Odsetek mieszkańców wsi w wieku 65 lat i więcej wzrósł do 17,7% w 2024 roku (w 2019 r. było to ok. 15,5%). Jednocześnie liczba ludności w wieku produkcyjnym na wsi zmniejszyła się w tym okresie o ok. 450 tys. osób.

2. Charakterystyka rynku pracy na obszarach wiejskich

Wiejski rynek pracy charakteryzuje się nierównowagą między podażą i popytem na pracę. Występuje zarówno bezrobocie rejestrowane, jak i bezrobocie ukryte w rolnictwie, wynikające z nadmiernej liczby pracujących w tym sektorze. Aktywność zawodowa ludności wiejskiej jest niższa niż w miastach, a istotną część populacji stanowią osoby bierne zawodowo, zwłaszcza w starszych grupach wiekowych.

Struktura zatrudnienia ludności wiejskiej jest silnie zróżnicowana. Osoby niezwiązane z rolnictwem częściej podejmują pracę najemną w sektorach pozarolniczych, natomiast rolnicy częściej łączy pracę w gospodarstwie z niskodochodowymi formami zatrudnienia.

3. Spadek znaczenia rolnictwa jako źródła zatrudnienia i rola pracy pozarolniczej

Jednym z kluczowych trendów jest systematyczny spadek znaczenia rolnictwa jako źródła zatrudnienia (tzw. dezagraryzacja). Choć sektor rolny nadal absorbuje znaczną część wiejskich zasobów pracy, jego udział w dochodach gospodarstw domowych maleje. Coraz większe znaczenie mają sektory pozarolnicze, takie jak przemysł, budownictwo, handel i usługi.

Proces dezagraryzacji ma kluczowe znaczenie dla poprawy efektywności rynku pracy, ponieważ umożliwia redukcję nadwyżkowej siły roboczej w rolnictwie oraz zwiększenie dochodów ludności wiejskiej.

4. Znaczenie infrastruktury, edukacji i mobilności

Ekspertyza wskazuje, że brak lub ograniczony dostęp do infrastruktury technicznej
i społecznej w istotny sposób wpływa na obniżenie poziomu aktywności zawodowej mieszkańców wsi. Niedostatecznie rozwinięty transport publiczny jest znaczną barierą utrudniającą codzienne dojazdy do pracy poza miejscem zamieszkania, co zawęża lokalny rynek pracy i ogranicza możliwości zatrudnienia. Z kolei ograniczony dostęp do internetu, w szczególności do stabilnych i szybkich łączy, zmniejsza szanse na podejmowanie pracy zdalnej, wyszukiwanie ofert zatrudnienia online oraz rozwój kompetencji cyfrowych.

Obszary wiejskie położone w strefach podmiejskich, zwłaszcza wokół dużych miast, charakteryzują się dodatnim saldem migracji wewnętrznych, podczas gdy wsie peryferyjne tracą mieszkańców i potencjalnych pracowników. Różnice te przekładają się bezpośrednio na sytuację lokalnych rynków pracy.

5. Przedsiębiorczość i innowacje jako szansa rozwojowa

Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest wskazywany jako jeden z głównych kierunków poprawy sytuacji na rynku pracy. Szczególną rolę odgrywają mikro- i małe przedsiębiorstwa, działalność usługowa oraz agroturystyka. Wskazuje się również na rosnące znaczenie innowacyjnych form działalności, takich jak gospodarstwa opiekuńcze, które łączą funkcje rolnicze z usługami społecznymi.

6. Wnioski końcowe

Polska wieś stoi wobec złożonych i wzajemnie powiązanych wyzwań zewnętrznych i wewnętrznych. Do kluczowych megatrendów należą niekorzystne procesy demograficzne, globalizacja, dezagraryzacja, urbanizacja i gentryfikacja obszarów wiejskich oraz rosnące znaczenie cyfryzacji i AI. Wśród barier wewnętrznych dominują niedorozwój infrastruktury technicznej i komunikacyjnej, ograniczony dostęp do usług publicznych, edukacji, kultury i ochrony zdrowia, rozproszenie osadnictwa oraz lokalna dostępność miejsc pracy. Część tych zjawisk ma charakter dualny, przy odpowiedniej polityce mogą stać się impulsami rozwojowymi, np. dla agroturystyki, usług czy sprzedaży bezpośredniej.

Najważniejszym wyzwaniem pozostaje starzenie się społeczeństwa, które wpływa na rynek pracy, popyt na usługi oraz długofalowy rozwój społeczno-gospodarczy. Choć tempo starzenia na wsi jest nieco wolniejsze niż w miastach, prognozy są niekorzystne, co wymaga działań łagodzących skutki demograficzne, w tym aktywizacji niewykorzystanych zasobów pracy, rozwoju usług opiekuńczych oraz zatrzymania kobiet w wieku produkcyjnym na wsi. Jednocześnie wieś posiada potencjał do rozwoju usług dla seniorów, m.in. gospodarstw opiekuńczych.

Rynek pracy na wsi ma charakter silnie zróżnicowany przestrzennie i lokalny, co sprzyja depopulacji obszarów peryferyjnych. Pomimo poprawy wskaźników zatrudnienia i spadku bezrobocia, nadal występują wyższa bierność zawodowa, szara strefa i znaczne bezrobocie ukryte w rolnictwie. Postępuje istotna zmiana struktury zatrudnienia – maleje rola rolnictwa, rośnie znaczenie pracy pozarolniczej i przedsiębiorczości, choć dominują mikrofirmy, a popyt na pracę nadal generowany jest głównie przez miasta.

Skuteczna polityka wobec wsi powinna mieć charakter holistyczny i dwuwektorowy: uwzględniać zarówno megatrendy, jak i lokalną specyfikę. Kluczowe kierunki działań obejmują rozwój kompetencji, zwłaszcza cyfrowych i zawodowych (w tym kobiet i osób starszych), poprawę dostępu do usług medycznych i edukacyjnych, dywersyfikację aktywności ekonomicznej (agroturystyka, usługi opiekuńcze, edukacyjne, integracja pionowa i pozioma w rolnictwie), ograniczanie sezonowości i szarej strefy oraz dalsze inwestycje w infrastrukturę techniczną i transport publiczny.

W konkluzji ekspertyzy podkreślono, że bez aktywnej roli państwa i samorządów grozi pogłębianie się podziału na centra i peryferia oraz marginalizacja znacznej części obszarów wiejskich. Rozwój kapitału ludzkiego, innowacyjności, infrastruktury oraz lokalnej przedsiębiorczości, wspierany przez władze publiczne, jest warunkiem wielofunkcyjnego, zrównoważonego rozwoju wsi i zwiększania spójności terytorialnej kraju.